Dronkemanswandeling van de kuifseriema

Column, Bij Nader Inzien (2024)

Het begon met de beweging van deeltjes, zo willekeurig als die van de stofjes die in een straal zonlicht voor ons raam vliegen. De dronkemanswandeling, zo wordt deze beweging genoemd. Haar onvoorspelbaarheid hield natuurkundigen, waaronder Albert Einstein, decennialang bezig. Fenomenen werden vragen, vragen werden formules, formules werden experimenten, want zelfs in onvoorspelbaarheid valt uiteindelijk wetmatigheid te ontdekken. Het lukte. De formules gaven geen voorspellingen van de losse deeltjes, maar wel van het geheel.

En nu werd een vriend van mij het vraagstuk in gezogen. Hij was niet via natuurkunde bij de dronkemanswandeling beland, maar via zijn onderzoek in filosofie en economie. De brownse beweging, zoals ze ook wel genoemd wordt, kan namelijk ook opvallend goed voorspellen hoe de beurs zich gedraagt. Ook in de willekeur van onze economische grillen zijn namelijk patronen te ontdekken. Opnieuw niet als voorspellingen van de losse deeltjes, maar wel als voorspellingen van het geheel.

Hoe verwonderd mijn vriend ook was, de pijn was van zijn gezicht af te lezen. Van stofdeeltjes naar aandeelkoersen. Formules die de beweging van levenloze deeltjes voorspellen, horen niet in de menswetenschappen thuis. De beurs is een menselijke aangelegenheid. En wij maken keuzes. In het beste geval zelfs slimme keuzes. Onze handelingen zijn niet zo willekeurig als stofdeeltjes die tegen rondzwevende moleculen opbotsen. Als we al te voorspellen zijn, dan is het omdat er een logica in ons handelen zit. Maar de dronkemanswandeling bracht zijn ideaalbeeld aan het wankelen. De angst om verklaarbaar en voorspelbaar te zijn, kroop binnen.

Vogelspel

Onvoorspelbare bewegingen vind je ook in het speelse gedrag van de kuifseriema. Op sociale media gaan amuserende beelden de ronde van deze vogelsoort. Ze lijkt op een kraanvogel, maar eigenlijk heeft ze niet veel met deze verre neef te maken. Op een golfbaan heeft deze seriema de tijd van haar leven. Ze rent fanatiek met een golfbal naar het verharde pad tussen de holes. Ze staat stil. Haar nek gaat omhoog. En met een bloedvaart stort ze haar kop naar beneden om de bal zo hard mogelijk tegen de grond te gooien. De bal springt een paar meter de lucht in en de vogel danst enthousiast alle kanten op.

Ik zie een spelende vogel, maar blijkbaar ben ik fout. De verklarende artikelen die ik lees proberen de magie van het speelse dier in een keer weg te nemen. De vogel is niet aan het spelen, maar probeert de bal te doden, schrijven verschillende auteurs. Dit is namelijk precies hoe een seriema haar prooi doodt: zo hard mogelijk tegen de grond smijten tot hij stopt met bewegen. Het dier wordt begrepen en de betekenis is verdwenen. Vooral van de illusie van vrijheid blijft niets over. De dieren zijn gedoemd om dit gedrag te vertonen. Ze kunnen niet anders. Het is gewoon hetzelfde liedje: de natuur gaat zijn gang. Het dier optimaliseert om te overleven.

Het enthousiasme dat mensen voor de spelende seriema opbrengen, is dus misplaatst. Als ik zie hoe de vrijheid van de seriema aan diggelen geslagen wordt, begrijp ik de angst van mijn vriend maar al te goed. We hebben de verklaring altijd gebruikt om de magie weg te nemen. Alsof de wereld een grote goocheltruc is, die niet meer interessant is als we de geheimen van de goochelaar kennen. Blijkbaar kunnen de twee niet naast elkaar bestaan. Een voorspelbaar mens is een betekenisloos mens. In het beste geval springt betekenis over naar verwondering. Wat heeft de goochelaar toch snelle vingers en wat zit de wereld toch grappig in elkaar.

Gedetermineerde goedzakken

In 1975 bracht bioloog E.O. Wilson zijn boek Sociobiology: The New Synthesis de wereld in. Het boek was een overzichtswerk van een nieuwe biologische tak: de sociobiologie. Darwinistische theorieën waren al toegepast op de lichamen en gedragingen van dieren. Maar niet op de manier waarop dieren met elkaar omgaan. Waarom blijven broertjes en zusjes van de wielewaal bijvoorbeeld een paar jaar in de buurt van hun ouders als babysitters voor de nieuwe generaties? Zij schieten er niets mee op om het kroost van hun ouders groot te brengen. Ze geven daar hun genen niet mee door en het helpt hen ook niet overleven. Het maakt ze zelfs kwetsbaar!

Het klinkt als een onschuldig boek dat aandacht vestigt op de sociale kant van dieren, maar het laatste hoofdstuk, over de mens, riep een golf aan weerstand op. Waarom zorgen wij mensen voor elkaar? Waar komt altruïstisch gedrag vandaan? Waarom willen we zo graag ‘goede’ mensen zijn? Terwijl de natuurkundigen met plezier het stokje doorgaven om natuurlijke verklaringen voor hun onvoorspelbare deeltjes te vinden, gebeurde bij Wilsons sociobiologische werk het omgekeerde. Veel wetenschappers zetten hun hakken in het zand. Dit was niet hoe we over de mens na moesten denken!

Er werd een collectief opgericht tegen de ideeën van Wilson. De angst die mijn vriend aangreep sluimert namelijk al langer onder onze soort. In de vorm van de Sociobiology Study Group of Science for the People kwamen allerlei experts, zoals biologen, antropologen en psychologen in Harvard samen. De ideeën van Wilson waren volgens critici niet alleen fout, maar ook gevaarlijk. Als we naar de natuur wijzen in plaats van onszelf, verliezen we namelijk de mogelijkheid om onszelf te bepalen. De nazi en de crimineel zijn maar gewoon een product van hun genen. Geen reden om aan de mens te vragen om beter te zijn. De kuifseriema zal altijd de bal gooien. Niet omdat hij dat wil, maar omdat hij niet anders kan.

Speelmens

We verklaarden de natuur dode en betekenisloze materie, maar dat zegt meer over onszelf dan over de wereld. Het toont ons de wortels van onze grootste angst. Stel je voor dat we niet speciaal zijn! Zoals iemand die net iets te vaak een wonderkind is genoemd, blijven we tegen de rest roepen dat zij gewoontjes zijn. Maar onze soort tot de uitzondering bestempelen is niet de enige manier om onze bangheid even te stillen.

De seriema speelt. Dat is in ieder geval de kant die ik kies. Er is niets speciaals aan ons als mensen. Er is iets speciaals aan ons én de rest van de wereld.

Als we jonge kinderen opvoeden zijn we ons heel bewust van het nut van hun spel. We zijn daar niet naïef over. Natuurlijk verbetert een kind met knikkers zijn hand-oogcoördinatie. Met poppen spelen zal het kind leren om te zorgen. Dat zijn allemaal belangrijke vaardigheden. Kunnen spel en overleving niet naast elkaar bestaan? Mag de kuifseriema niet beter worden in jagen én zijn plezier hebben?

De vraag waarom een seriema precies met de golfbal aan de haal gaat, zal ik niet verbieden. We kunnen ons prima afvragen waarom de vogel juist in dít spel zijn plezier beleeft. Wat verklaard wordt is niet dood. Mensen hebben de verklaring alleen maar aan zinloosheid gekoppeld om zich bijzonder te voelen. Maar kop op, alles is bijzonder. We zijn niet alleen. We hoeven niet bang te zijn om verklaard te worden. Misschien zit er verklaring in betekenis en betekenis in verklaring. Niemand heeft ooit bewezen dat wat we begrijpen zijn zin verliest of dat wat zin heeft onverklaarbaar moet zijn.

Dus pak je golfbal en speel. Mensendier.